Lista szpitali
21 listopada 2023Wstęp
Półpasiec to choroba, którą zagrożonych może być nawet ponad 90% dorosłej populacji Polaków. Czym jest półpasiec? Jak rozpoznać chorobę? Jak przebiega zakażenie oraz leczenie? Jakie są możliwe powikłania półpaśca i dla kogo stanowi on szczególne zagrożenie? A przede wszystkim w jaki sposób można chronić się przed zachorowaniem? Zachęcamy do zapoznania się z podstawowymi informacjami o półpaścu.
Półpasiec – ryzyko zachorowania
Wirus, który wywołuje chorobę zwaną półpaścem to varicella zoster. Jest to ten sam wirus, który odpowiedzialny jest m.in. za zachorowanie na ospę wietrzną. Przebycie ospy wietrznej jest podstawowym czynnikiem ryzyka zachorowania na półpasiec.
Ospa wietrzna najczęściej dotyka dzieci, przejawia się uogólnioną wysypką pęcherzykową. Po przechorowaniu wirus przechodzi w stan uśpienia, rezydując zwojach rdzeniowych, neuronach czuciowych.
U większości osób zakażenie pierwotne wywołuje odporność, czyli zapobiega dalszemu zakażeniu i reaktywacji wirusa. W stanie np. zaburzenia czy obniżenia odporności, może dojść do reaktywacji wirusa i zachorowania na półpasiec. U osób z prawidłową odpornością wystąpienie półpaśca nie stanowi na ogół dużego zagrożenia dla zdrowia. Istnieją jednak czynniki ryzyka, które sprawiają, że przebieg choroby i ewentualne powikłania mogą poważnie wpływać na stan ogólny pacjenta.
Półpasiec – przebieg choroby
Nazwa choroby wzięła się z faktu ulokowania charakterystycznych dla tej choroby pęcherzyków. Często półpasiec objawia się zajęciem dermatomów na tułowiu i widocznymi pęcherzykami, opasującymi do połowy ciała. Może pojawiać się ból, świąd, może dochodzić do zakażenia. Choroba na ogół ustępuje dość szybko.
Jak rozwijają się zmiany półpaścowe? Najpierw pojawiają się zmiany skórne, czyli pęcherzykowe – to jest pierwszy tydzień. Później krosty – drugi tydzień – dalej tworzą się strupy w trzecim i czwartym tygodniu choroby.
Ze względu na świąd i rozdrapywanie strupków, wzrasta ryzyko pojawienia się po ustąpieniu objawów skórnych blizn. U około 10% pacjentów przy ciężkiej postaci półpaśca, te blizny utrzymują się nawet przez pół roku od ustąpienia wysypki.
Pierwsza faza półpaśca to tzw. faza prodromalna, przedwstępna, która może trwać od 4 dni do 2 tygodni. Mogą towarzyszyć jej bóle głowy, światłowstręt, złe samopoczucie, mogą być nieprawidłowe odczucia skórne, rzadziej ból czy gorączka.
Kolejna faza to faza ostra, która trwa 2 do 4 tygodni. W jej trakcie występować będzie jednostronna wysypka. 56% zmian półpaścowych zlokalizowanych jest na wysokości odcinka piersiowego kręgosłupa. Rzadziej na wysokości kręgosłupa lędźwiowego, wtedy mamy objęte kończyny dolne. W przypadku, gdy zmiany pojawiają się na wysokości odcinka szyjnego, zajęte mogą być kończymy górne. Lokalizacja półpaśca w okolicach głowy może wywoływać półpasiec oczny. Najrzadziej zmiany zlokalizowane są na odcinku krzyżowym kręgosłupa.
Towarzyszący fazie ostrej ból może przejść w fazę przewlekłą. Dotyczy to od 5 do 30% pacjentów i określa się ją jako neuralgię popółpaścową. Ten ból może utrzymywać się miesiącami a nawet latami, a pacjent może wymagać leczenia w poradni leczenia bólu.
Półpasiec – powikłania
Po ostrej fazie półpaśca mogą wystąpić przewlekłe powikłania. W dużej mierze ich wystąpienie jest zależne od stanu odporności, chociaż zdarza się również u osób zdrowych, ból neuropatyczny może utrzymywać się dość długo.
Neuralgia popółpaścowa
Neuralgię popółpaścową definiuje się jako ból neuropatyczny, czyli wywołany uszkodzeniem zwojów nerwowych, który trwa ponad 90 dni po pojawieniu się po raz pierwszy wysypki półpaścowej. Utrzymujący się przewlekły ból może bardzo negatywnie wpływać na jakość życia pacjenta.
Poważne powikłania półpaśca to półpasiec oczny, półpasiec uszny, półpasiec krwotoczny który przebiega z wylewami do skóry, półpasiec zgorzelinowy, czyli sytuacja w której dochodzi do rozpadu zmian skórnych z pozostawieniem takich zgorzelinowych owrzodzeń oraz półpasiec rozsiany, czyli uogólniony.
Półpasiec oczny
Półpasiec oczny może występować wówczas, gdy zmiany są zlokalizowane na przebiegu nerwów czaszkowych w tym przypadku to jest nerw trójdzielny. Zmiany obejmują skórę czoła, powieki spojówki i rogówki. Przy ciężkim przebiegu w rogówce może powstawać owrzodzenie. Zmiany te mogą prowadzić np. do upośledzenia widzenia, do porażenia nerwu okołoruchowego oraz ślepoty.
Półpasiec uszny
Półpasiec uszny występuje, gdy zmiany chorobowe zlokalizowane są wzdłuż nerwów obwodowych w zwoju kolanka. Obejmują skórę małżowiny usznej, okolicę zamałżowinową, ale również przewód słuchowy zewnętrzny, błonę bębenkową. Tym dolegliwościom towarzyszą szumy uszne, silny ból ucha, może pojawić się niedosłuch, w przypadku zajęcia nerwu ósmego mogą być zawroty głowy, może również pojawić się obwodowe porażenie nerwu siódmego, czyli zespół Ramsaya Hunta.
Półpasiec rozsiany
Półpasiec rozsiany, charakteryzuje się atypowym rozmieszczeniem zmian. Przypominają one ospę wietrzną, dłużej powstają i najczęściej dotyczą chorych z upośledzeniem odporności.
Półpasiec krwotoczny
Półpasiec krwotoczny to bardzo ciężka postać choroby. Przebiega z wylewami do skóry. Zmiany mogą utrzymywać się bardzo długo, pozostawiają przebarwienia.
Półpasiec zgorzelinowy
Półpasiec zgorzelinowy – w tym przypadku mamy do czynienia z rozpadem zmian skórnych. Powstają zgorzelinowe owrzodzenia i trwałe uszkodzenia tkanek. Może dochodzić do nadkażenia, do zmian ropnych.
Czy na półpasiec można chorować kilka razy?
Na to pytanie próbowali odpowiedzieć badacze, którzy przeprowadzili analizę w Stanach Zjednoczonych w latach 1996-2007. Wśród prawie 1700 pacjentów, u których występował półpasiec po raz pierwszy, wskaźnik nawrotów wynosił 6% w okresie średnio 7 lat obserwacji. U chorych z zaburzeniami odporności wskaźnik ten wynosił ok. 11-12%. U około połowy przypadków, nawrót obserwowano w innym dermatomie niż w pierwszym epizodzie choroby.
Silny ból w chorobie półpaścowej
Dominującym objawem półpaśca w fazie ostrej półpaśca jest ból. Jest on spowodowany uszkodzeniem przez wirusa zwojów i nerwów obwodowych oraz stanem zapalnym skóry. Objawy bólowe to najczęściej pieczenie, kłucie, świąd, mrowienie, drętwienie, uczucie ściskania. Silny ból występuje u około 27% chorych i większości pacjentów od 30 dniach ustępuje. U części chorych silny ból utrzymuje się po 30 dniach i często wymaga leczenia w poradni leczenia bólu. Dowolny ból po półpaścu może pojawiać się u ponad 20% pacjentów nawet po 2 latach od zachorowania.
Ból związany z półpaścem może stanowić bardzo dużym problemem dla pacjenta. Oceniano siłę tych dolegliwości bólowych przy użyciu kwestionariusza, gdzie porównywano różne stany, zarówno w których występuje ostry ból, jak i te, w których występuje był przewlekły. Ból ostry półpaścowy jest według tych wskazań silniejszy nawet niż w ból porodowy, ból po zabiegu chirurgicznym, ból związany z zapaleniem śluzówek. Nad nim znalazła się tylko histerektomia i ostry ból głowy.
Jeżeli chodzi o schorzenia, w których występuje przewlekły ból, porównanie tego bólu to jedynym wskazaniem silniejszym niż ból półpaścowy jest hidromalgia. Oznacza to, że ból ten jest oceniany jako silniejszy niż ból nowotworowy, związany z reumatoidalnym zapaleniem stawów, towarzyszący zapaleniom stawów i kości, bóle mięśniowo szkieletowe atypowy ból twarzy.
W Stanach Zjednoczonych neuralgia popółpaścowa jest wymieniana jako 5 co do częstości przyczyna samobójstw wśród osób w starszym wieku.
W Stanach Zjednoczonych neuralgia popółpaścowa jest wymieniana jako 5 co do częstości przyczyna samobójstw wśród osób w starszym wieku.
Inne powikłania półpaśca
Inne możliwe powikłania półpaśca to:
- ascetyczne zapalenie opon mózgowych,
- zapalenie mózgu,
- zawały mózgu,
- zmiany które są związane z zapaleniem naczyń,
- zapalenie rdzenia,
- zespół Ramseya Hunta,
- utrzymujące się trwale samoistne porażenie nerwu twarzowego.
Dolegliwości te dotyczą mniej niż 1% pacjentów, ale są to powikłania bardzo poważne.
Do bardzo rzadkich powikłań półpaśca zalicza się także m.in. udar, zawał serca, chorobę sercowo-naczyniową.
Czynniki ryzyka półpaśca: częstość występowania uzależniona od wieku
Częstość zachorowań na półpaśca istotnie wzrasta wraz z wiekiem. Ryzyko rośnie szczególnie po 50. roku życia. Wiek, w tym przypadku powyżej 50. roku życia jest uznany za najistotniejszy czynnik ryzyka zachorowania na półpasiec. Ok. 2/3 zachorowań w regonie Ameryki Północnej czy Europy dotyczy właśnie tej grupy wiekowej. Szacuje się, że każdego roku pojawia się ok. 1 milion nowych zachorowań na półpasiec w USA, ok. 1,7 miliona w Europie, i ok. 1,5 miliona w Chinach. Oznacza to zachorowalność na poziomie od 200 do 500 na 100 tysięcy osób. W grupie osób po 60. roku życia jest to 1000 przypadków na 100 tysięcy osób.
W Polsce zachorowalność ogólna wynosi 338 chorych na 100 tysięcy osób. U osób powyżej 50. roku życia jest to 614 chorych na 100 tys. osób. Szacuje się, że rocznie w Polsce jest ok. 130 tysięcy zachorowań na półpasiec.
Oprócz wieku inne czynniki ryzyka, to płeć żeńska, choroba nowotworowa, stan po przeszczepieniu komórek krwiotwórczych, transplantacja narządu litego, zakażenie HIV, występowanie chorób takich jak astma, POCHP, cukrzyca, niewydolność serca, choroba niedokrwienna serca, przewlekła choroba nerek, depresja, choroby autoimmunizacyjne, reumatoidalne zapalenie stawów, łuszczyca, łuszczycowe zapalenie stawów, stwardnienie rozsiane, toczeń rumieniowaty uogólniony, nieswoiste zapalenie jelit, czynnikiem rozwoju półpaśca jest także COVID-19.
Częstość występowania półpaśca w populacji ogólnej wynosi 4,8 na 1000 osobolat.
Osoby najbardziej zagrożone półpaścem to są pacjenci po przeszczepieniu komórek krwiotwórczych, u nich częstość występowania wynosi 43 na 1000 osobolat, czyli jest dziewięciokrotnie większa niż w populacji ogólnej.
Profilaktyka półpaśca
W Polsce dostępna jest już szczepionka przeciwko półpaścowi. Jest to szczepionka rekombinowana, co oznacza, że można zastosować ją także u osób z zaburzeniami odporności. Szczepionka składa się z antygenu i adiuwantu, który wpływa na zwiększenie indukcji odpowiedzi odpornościowej przez zawarty w szczepionce antygen.
Wskazaniem do szczepienia jest wiek – osoby w wieku 50 lat lub starsze oraz występowanie zwiększonego ryzyka zachorowania na półpasiec – wówczas wskazanie dotyczy pacjentów od wieku 18 lat.
Szczepionka jest dwudawkowa. Po pierwszej dawce kolejną należy podać w odstępie od 2 do 6 miesięcy, w przypadku pacjenta z zaburzeniami odporności, u którego lepsze byłoby zastosowanie skróconego schematu szczepienia, druga dawka może być podana w okresie od jednego do 2 miesięcy po podaniu pierwszej.
Wykazano, że skuteczność szczepionki przeciw półpaścowi jest większa niż 90% we wszystkich grupach chorych. Jest to postępowanie skuteczne, bo nie rozwija się u tych pacjentów neuralgia popółpaścowa. Długoterminowa obserwacja wykazała, że u 89% osób dorosłych w wieku powyżej 50. roku życia szczepionka była skuteczna w okresie 10 lat. Jeśli pacjent miał co najmniej potwierdzony epizod półpaśca, to szczepionka skróciła czas trwania silnego, dokuczliwego bólu o 38,5% w porównaniu z placebo.
Badanie w grupie pacjentów z nowotworami krwi wykazało, że u tych uczestników, którzy otrzymali szczepionkę częstość występowania półpaśca to było 8,5 na 1000 osobolat, podczas gdy w grupie kontrolnej, otrzymującej placebo wskaźnik ten wynosił 66 na 1000 osobolat. Oznacza to skuteczność na poziomie 87,2% w tej grupie chorych.
Niniejszy artykuł powstał na podstawie ogólnodostępnych informacji o chorobie półpaścowej oraz w oparciu o prezentację i wykład prof. dr hab. n. med. Iwony Hus, kierownik Kliniki Hematologii Państwowego Instytutu Medycznego MSWiA wygłoszony podczas warsztatu dla pacjentów: "Profilaktyka chorób zakaźnych na przykładzie półpaśca", organizowanego przez Fundację OnkoCafe – Razem Lepiej w listopadzie 2023 r.
